ҚР Мәжілісінде тағы да діни киімдерді реттеу мәселесі көтерілді. «Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы» заңға «бет-әлпетті тануға кедергі келтіретін киімдерді қоғамдық орындарда киюге тыйым салуды» көздейтін түзету ұсынылды. Айқын болғандай, сөз мұсылман әйелдерінің тек көзін ғана ашық қалдыратын никаб жайлы болып отыр (бұл ойды бұл туралы хабарлаған барлық медиалар дұрыс түсіндірді). Мұны заң жобасында ашық айтпағанымен, ұсынылған ерекшеліктер тізімінен «қоғамдық қауіпсіздік мүддесі үшін» бетті жауып жүруге, негізінен, тек дін ұстанушыларға ғана тыйым салынатыны анық көрінеді. Қалған азаматтарға бет жауып жүруге рұқсат берілмек.
Соңғы апталарда Қазақстандағы діни жоғары оқу орындарына да шабуыл жалғасуда. Олардың ішінде бұл оқу орындарында… зайырлы мамандықтар оқытылатыны сынға алынуда. Белсенділер «исламтану», «дінтану» сияқты мамандықтарды толығымен тыйым салуды талап етіп жатыр. Себебі олар бұл мамандықтардың мемлекеттік тапсырыс аясында тек зайырлы ғана емес, діни ЖОО-ларда да оқытылуына қарсы. Елде тағы да жасанды түрде мемлекет пен дін ұстанушыларды қарсы қою арқылы қолдан жасалған дағдарыс туындап жатқандай әсер қалдырады. Бұл туралы бізге Геосаяси зерттеулер институтының директоры, профессор Асылбек Избаиров пікір білдіруге келісті.
— Асылбек Каримұлы, заң шығарушылардың бұл ұсынысына қандай баға бересіз?
— Менің ойымша, бұл — классикалық исламофобия көрінісі. Өйткені ұсынылып отырған түзету адамдарды дінге көзқарасына байланысты кемсітуге тікелей бағытталған. Ал бұл ҚР Конституциясының 14-бабына сай тыйым салынуға тиіс. Бұл туралы қысқаша ақпараттан-ақ көрініп тұр. Қоғамдық орындарда «бет-әлпетті тануға кедергі келтіретін киімдерді» киюге тыйым салу ұсынылған, бірақ ерекшелік ретінде: Қазақстан заңнамасы талаптарын орындау кезінде, қызметтік (лауазымдық, еңбек) міндеттерін орындау үшін, медициналық мақсатта, азаматтық қорғаныс жағдайында, ауа райының қолайсыздығына байланысты, сондай-ақ спорттық, спорттық-массалық және мәдени-көпшілік іс-шараларға тікелей қатысатын адамдар үшін бұл тыйым қолданылмайды. Яғни, курьерлерге, сайқымазақтарға, Хэллоуинге қатысатын балаларға, дәрігерлерге, науқастарға, күннен не желден қорғанатындарға – бәріне болады, ал мұсылман әйелдерге – болмайды.
Түсінікті жайт, егер бұл шараның қандай да бір ұлттық қауіпсіздікке қатысы болса, ол тек дінді қауіп көзі ретінде қарайтын, бұрмаланған исламофобиялық түсінік тұрғысынан ғана болуы мүмкін. Іс жүзінде, бұл шаралар заң ретінде қабылданса, мемлекет тарапынан дін ұстанушыларға деген үрейді айғақтайтын құжатқа айналады. Алайда олар оңай айналып өтіледі – никаб киетін адамдар жай ғана медициналық бетперде киеді. Ал мұндай масканың «медициналық мақсатта» киілгенін қалай тексересіз? Медицина қызметкерлері егер сізде тыныс алу жолдарына байланысты күдік болса, маска тағуға кеңес береді. Тіпті жұқпалы инфекциялардан немесе лас ауадан қорғану үшін қоғамдық орындарда баршаға маска тағу ұсынылады. Елдегі көптеген қалаларда ауаның құрамында зиянды заттар көп екені ешкімге құпия емес. Ал азаматтардың денсаулығын қорғауға құқығы бар екенін ҚР Конституциясы бекіткен. Демек, адамдарға өзін қорғауға тыйым салу – Конституцияны бұзу.
Сонымен қатар, депутаттардың азаматтардың киіміне араласуының өзі түсініксіз. Бұл әрекет ел Конституциясындағы дінге көзқарасына байланысты кемсітуге тыйым салу нормасына қайшы келеді. Егер біз шынымен демократиялық мемлекет болсақ, азаматтар не киетініне араласуға хақымыз жоқ. Ал шетел азаматтары ше? Біз араб елдерінен турист тартуға жаңа ғана қол жеткіздік. Ол жақтан келетін әйелдердің арасында никаб киетіндері бар. Қытайдан келгендер ультракүлгін сәуледен қорғануға арналған санскрин маскаларын тағады. Бұл тыйым туризмге де зиянын тигізуі мүмкін. Конституцияда: «Барлық азаматтар заң алдында тең» деп жазылған. Алайда кейбір заң шығарушылар ұсынатын шектеулер іс жүзінде дін ұстанушыларды ғана қамтиды, бұл – айқын әділетсіздік.
Президент Тоқаев соңғы Бурабайдағы Құрылтайда айтқандай, «…белгілі бір білімсіз әрі арандатушы адамдардың әрекеті исламға деген көзқарастың әлемдік деңгейде нашарлауына әкеп соғып отыр». Мұндай заң жобалары мен ұсыныстар нақты бір арандатушылық сипатта, өйткені шынайы қауіпсіздікпен еш байланысы жоқ. Бірақ олар мемлекет пен дін ұстанушылар арасында қақтығыс туындатуға әбден қабілетті.
— Көптеген пікір білдірушілер бұл тыйымды «дұрыс» деп санайды. Өйткені «бізде зайырлы мемлекет» дейді. Бұған не айтасыз?
— Бұл – көптен бері қалыптасқан, бірақ жаңсақ пікір. Мұнда қоғам мен мемлекетті шатастыру бар. Мұндай көзқарастағылар қоғамды – Қазақстан азаматтарының жиынтығын, ал мемлекетті – осы қоғамды басқару құралы ретінде түсінбейді. Мемлекет – қоғамды белгілі бір аумақта басқаруға арналған саяси механизм, институт. Ал қоғам – оның барлық мүшелерінің жиынтығы. Егер мемлекет шын мәнінде зайырлы болса, онда ол діннен ажыратылған. Бірақ бұл – қоғамның барлық мүшелері діннен ажыратылған деген сөз емес. Адамдардың дінге сенбеуге де, сенуге де құқығы бар. Мұны біздің Конституциямыз да кепілдейді – ар-ождан және діни сенім бостандығы.
Маңыздысы мынау: мемлекет пен қоғам – бір-бірімен байланысты ұғымдар, бірақ бірдей емес. Мәселен, бізде демократиялық мемлекет бар. Бірақ бұл елдің барлық азаматы демократ немесе либерал болуға міндетті деген сөз емес қой?
Сондықтан мемлекет азаматтардың жеке ісіне араласып, олардың Құдайға сенетінін, не киетінін, қандай сыртқы келбет ұстанатынын реттей бастаса – бұл зайырлылық принципін бұзу болып табылады. Бұл – зайырлылық емес, орыс тілінде айтсақ, секуляризм. Біздің жағдайда – радикалды секуляризм.
— Зайырлылық пен секуляризм бір мағына ма?
— Алғашқы қарағанда ғана солай көрінуі мүмкін. Мысалы, ағылшын тілінде бұл екеуі бір сөзбен – secular деп аталады. Бірақ орыс тілінде бұл – екі бөлек, бірақ өзара байланысты ұғым. Зайырлылық – бұл мемлекеттің жұмыс істеу принципі. Яғни, мемлекет ешқандай дінді қолдамайды және ешқайсысына қарсы шықпайды. Ол діндерге бейтарап қарайды, шешімдерін діни догмаларға сүйеніп шығармайды және ешбір дінді өзгелерден артық қоймайды.
Ал секуляризм – бұл идеология. Ол мемлекет пен дінді ғана ажыратуды емес, дінді қоғам мен мәдениеттен толықтай ығыстыруды көздейді. Секуляризмнің синонимі – лаицизм, француз тілінен енген сөз. Францияда бұл идея дінге қарсы ашық күреске ұласқан. Бірақ оларды да асып түскен – большевиктер мен чучхеистер болды.
Қысқаша айтқанда: зайырлылық – бұл басқарудың бейтарап тәсілі, ал секуляризм – діни құндылықтарға қарсы бағытталған идеология. Зайырлылық – абсолютті: ол не бар, не жоқ. Ал секуляризм – процестік сипатта: ол секуляризация арқылы қоғамға енеді. Осы айырмашылық – олардың түбегейлі өзгешелігін көрсетеді.
Зайырлы мемлекет – Еуропада, әсіресе Францияда, секуляризм идеялары негізінде пайда болды. Француз революциясы кезінде діни институттарға қарсы күресте тіпті күнтізбені де өзгерткенін білесіз. Ал Еуропаның басқа бөліктерінде ондай радикализм болған жоқ. Қазір де біз зайырлы мемлекетте өмір сүріп жатқанымызбен, христиан күнтізбесімен өмір сүрудеміз. Конституцияда: «Ешкім дінге немесе наным-сенімге байланысты кемсітуге ұшырамауға тиіс» деп жазылған.
Тарихи және саяси себептермен «зайырлылық» пен «секулярлық» бір-бірінен ажырады. Зайырлы адам – өз ақылымен өмір сүреді. Зайырлы мемлекет – барлық азаматтарға ортақ ереже ұстанады. Ал секулярист – дінмен күреседі, дінге тыйым салатын режим орнатады. Ең жарқын мысал – КСРО. Онда дінге сенетіндерді қудалау, мешіттер мен шіркеулерді жабу, діни қызметкерлерді физикалық түрде жою сияқты секуляризмнің шектен шыққан формалары болды.
— Яғни, зайырлы мемлекеттің болуы – дін ұстанушыларға шектеу қоюға негіз емес пе?
— Өкінішке қарай, біз – бұрынғы кеңестік республика болғандықтан, радикалды секуляризм идеологиясын мұраға алдық. Ол жүйе дінді шектеуді, оған сенетіндерге сенімсіздік танытуды үйретті. Біз бұл кеңестік «гештальтті» әлі жаппадық. Сол себепті бүгінгі қоғамда «зайырлылық» пен «секуляризм» ұғымдары жиі шатастырылады. Оның үстіне, біздегі секуляризм – радикалды сипатта.
Осы себепті қоғамда қақтығыстар туындайды. Секуляристер мемлекеттен дінге жаулықпен қарауды, оны қоғамдық өмірден ығыстыруды талап етеді. Ал дүниежүзінің көп елдерінде, тіпті зайырлы мемлекеттерде дінге қатысты ешқандай шектеулер жоқ. Мемлекет азаматтардың діни қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды. Ағылшын тілді елдерде «secular» сөзі ешқашан антиклерикализм сипатында болмаған. Британия патшайымы – мемлекеттің ғана емес, Англикан шіркеуінің де басшысы екені осыған дәлел.
Сондықтан біз де түсінуіміз керек: Конституцияда жазылған «зайырлы мемлекет» – бұл репрессивті секуляризм емес. Ал қоғамымыз заманауи антропологтар мен әлеуметтік философтар айтуынша, «постсекулярлы» сипатқа ие.
— Осыны нақтылап берсеңіз…
— Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әсіресе Еуропада адам мен прогресті бәрінен жоғары қойған идеологиялар: антропоцентризм, ғылыми-рационализм, секуляризм негізінде басталған соғыстардан кейін, діннің қоғамдағы орны қайта қарала бастады. Сөйтіп «постсекулярлық» концепция пайда болды. Бұл – «діннен кейін» дегенді білдіреді. Бірақ бұл діннің мүлде жойылғанын білдірмейді. Керісінше, діннің жойылмауы, оның адамзаттың өмірінде әлі де маңызды рөл атқаратынын ескеріп, онымен үйлесімді өмір сүру жолдарын іздеуге негізделген жаңа көзқарас.
Неміс философы Юрген Хабермас пен канадалық Чарльз Тейлор осы идеяны алғаш болып көтеріп, діни сенімнің қоғамдағы орнын қайта қарау қажеттігін алға тартты. Кейін бұл идея кең тарап, тіпті көршілес Ресейде де ғылыми айналымға енді. Постсекуляризмнің идеясы қарапайым: рационализм мен дін қатар өмір сүріп, бір-бірін жоққа шығармай, демократия мен зайырлылық шеңберінде үйлесе алуы керек. Хабермас пен Тейлордың серіктесі Хосе Казанова бұл туралы: «Постсекуляризм деген – міндетті түрде дінге қайта бет бұру емес, діни және секулярлық көзқарастарды қарама-қарсы қоюды тоқтату» деп жазады. Ресейлік философ Михаил Ильченко да осыған үндейді: «Постсекулярлық ойлау – сенімді таным көзі ретінде мойындайды». Бүгінгі ғылым да бақылаушының өзі бақылауға әсер ететінін мойындап отырғанда, рухани тәжірибені жоққа шығару қиынға соғады.
Тарих көрсеткендей, техника мен әлеуметтік прогресс қанша дамыса да, дін жойылған жоқ. Керісінше, қоғамнан дінді ығыстырған кезеңдердің өзінде соғыс пен геноцид тоқтаған емес. Демек, радикалды секуляризм – идеологиялық тұрғыда қате. Иә, біз әлі күнге дейін лаицизм үстемдік етіп тұрған елдерді көріп отырмыз, мысалы – Франция. Бірақ сонымен қатар біз дінмен қақтығыспай-ақ зайырлылықты сақтай алған елдерді де көреміз: АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Скандинавия елдері. Бұл елдерде зайырлы мемлекет діндар қоғаммен үйлесімді өмір сүріп жатыр. Ондағы азаматтар мектепте, әскерде, парламентте, полицияда – қай жерде болсын – діни белгілерін еркін көрсете алады. Мысалы, Ұлыбританияда тіпті шариғат соттары бар, олар – діни негіздегі жеке арбитраждық құрылымдар. Біз де Англияның құқықтық моделін «Астана» халықаралық қаржы орталығында қабылдадық қой. Францияны емес.
Мемлекеттің жария түрде ұстанған бағыттарын да назарға алуымыз керек. Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев: «Діннің миссиясы – ұлтты біріктіру» деген болатын. Ал мемлекет діни еркіндікті шектесе, ол осы мақсатқа қайшы әрекетке барады. Егер мемлекет дін қоғамды біріктіреді деп сенсе, онда ол діннен қорықпай, онымен сенімді қарым-қатынас орнатуы керек. Мемлекет – зайырлы, ал қоғам – постсекулярлы болуы тиіс. Президенттің осы сөзінің өзі дәл осы модельге толық сәйкес келеді. Ал кейбір шенеуніктер мен депутаттардың түсінбей жүргені – бұл не екенін ұғына алмауында.
— Сонда бұл нені білдіреді?
— «Постсекулярлы қоғам + зайырлы мемлекет» моделі — діни де, діни емес көзқарастағы адамдардың бір-біріне құрметпен қарап, бір қоғамда үйлесімді өмір сүруі. Мемлекет осыны қамтамасыз ететін механизм болуы керек. Сонда ғана біз ұлт ретінде біріге аламыз. Қоғам мен мемлекет бірлесіп өмір сүру ережелерін және өзара сыйластық мәдениетін қалыптастыруы тиіс. Зайырлы мемлекеттің мәні – бейтарап болу. Ол төреші ретінде баршаға тең мүмкіндік беруге тиіс. Бұл бейтараптық зайырлы және діни азаматтардың қатар өмір сүруін қамтамасыз етеді.
Біздің бірге өмір сүруімізге арналған ережелер бар. Мысалы, жол жүру ережесі – бәрімізге ортақ. Олар адамның өмірі мен қауіпсіздігін қорғауға бағытталған. Бұл ережелер негізінде кейде үлкен іс-шараларға байланысты көшелер жабылады. Концерт, марафон, футбол, немесе жұма намазы кезінде. Қазірдің өзінде жұма күндері мешіттер маңында полиция қозғалысты реттеп тұрады – бұл жұмыс істеп жатыр.
Бұндай стандарттардың көбі – заң жүзінде бекітілген. Бірақ маңыздысы – олардың негізгі мақсаты – қоғамдағы барша азаматтың үйлесімді өмір сүруін қамтамасыз ету болуға тиіс. Бұл екі жолмен жүзеге асады: инклюзивтілік және эксклюзивтілік.
Эксклюзивтілік – бұл белгілі бір топтарға арналған ерекшелікті тану. Мысалы, спорт мектебі, өнер мектебі, ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған мектептер, медреселер, діни семинариялар. Олар бүкіл қоғамға емес, белгілі бір топқа қажет. Бірақ олар бар болғандықтан, мемлекет сол топтың құқығын мойындайды.
Екіншісі – инклюзивтілік. Бұл – ортақ стандарттарға ерекше қажеттіліктері бар топтардың сұранысын қосу. Мысалы, арбамен жүретіндерге пандустар керек – мемлекет оны қамтамасыз етеді. Бұл сол адамдардың қоғамнан шет қалмауына мүмкіндік береді. Енді осыны физикалық мүмкіндігі шектеулі азаматтардан діни қажеттілігі бар азаматтарға қарай кеңейтсек – біз постсекуляризмнің нақты моделімен бетпе-бет келеміз. Бізде оның үлгісі болған – бұрын қоғамдық орындарда намаз оқуға арналған бөлмелер (намазхана) болған. Бірақ исламофобиялық кампания нәтижесінде оларға заңмен тыйым салынды. Бұл заң іс жүзінде орындалмаса да, оның өзі радикалдарға «мемлекет дінмен күресіп жатыр» деген ұранды ұсынуға мүмкіндік береді.
Егер намазханаларға тыйым салынса, діндарлар намазды кез келген жерде – көшеде, қоғамдық орындарда оқуға мәжбүр болады. Өйткені олардың Жаратушы алдындағы міндетін ешбір тыйым жоя алмайды. Ақырында, намазды қоғамдық орындарда оқып жатқан азаматтар зайырлы тұрғындарды бұрынғыдан да қатты мазалай бастайды. Ал егер олар арнайы бөлмелерде тыныш оқыса, ешкімге кедергі болмас еді. Халықаралық деңгейдегі мекемелерде – мысалы, әуежайларда – ғибадат бөлмесін қамтамасыз ету жаһандық стандартқа айналған.
Әрине, ешкім барлық жерде намазхана болсын деп талап қоюы керек емес. Бірақ егер мекеме иесі өз ғимаратында клиенттері мен қызметкерлеріне арнап намазхана ашқысы келсе, бұл заң мен ережелерді бұзу деп саналмауы тиіс. Мұндай тыйымдар орындалмаса да, радикалды топтарға «Қазақстанда мемлекет дінге қарсы» деген пікірді таратуға мүмкіндік береді. Ал біз – радикалдық идеологиямен күресіп, адасқан діндарларды кері қайтаруға тиістілер – бір мықты дәлелімізден айырылып қаламыз. Көріп отырғанымыздай, радикалды секуляризм – Қазақстан мемлекеттілігіне төнген нағыз Дамокл қылышы. Мұндай тыйымдар ештеңені шешпейді, керісінше діни радикалдардың позициясын күшейтеді.
Қазақстанда инклюзияның сәтті үлгілері бар. Мәселен, азық-түлік өнімдеріне арналған «халал» стандарты. Бұл стандарт барлық өндірушілер үшін міндетті емес. Бірақ мұсылман тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Мен бұл өнімді тек мұсылмандар емес, өзгелер де таңдап жататынын жиі көремін. Ал атеистік немесе зайырлы көзқарастағылардың құқықтары бұған байланысты бұзылған жоқ. Бұл мысалдар зайырлы мемлекеттің бейтараптығын бұзбастан әртүрлі топтардың қажеттіліктерін ескеретін орта құра алатынын көрсетеді. Бұл – қоғамдағы келісім мен үйлесімділікті нығайтудың жолы.
Егер мемлекет дін қоғамды біріктіруші күш болады деп үміттенсе, оның болашақта ықпалды болуынан қорқып, оны шектеудің қажеті жоқ. Әрине, біз ешқашан экстремистік идеологияға еркіндік беру керек демейміз. Бірақ экстремизмнің басты белгісі – конституциялық құрылысты бұзуға әрекет және зорлық-зомбылықты ақтау. Ал егер діндар адам заңды бұзбаса, ол – қоғам үшін жат емес, керісінше, патриот болуы керек. Никабқа салынған орынсыз тыйымдар – қоғамдағы келісімді нығайтудың емес, кері кетудің көрінісі. Мұндай шаралар «Әділетті Қазақстан» идеясын, Президент Тоқаевтың «Қазақстанда ешқашан этникалық, тілдік немесе діни белгілер бойынша кемсіту болмауы тиіс» деген сөзін жоққа шығарады.
Кейбір секуляристердің «қазақтар бұрын хиджаб, никаб кимеген» деген уәжі бар. Бірақ бұл қисынмен ойласақ, онда қазақтар бұрын мини-юбка мен джинс та кимеген. Яғни, бұл логикамен киімнің кез келген «дәстүрлі емес» түріне тыйым салуға болады. Мұндай аргументтер – XXI ғасырда киімге тыйым салғысы келетіндер үшін ғана жарамды. Ал егер бұл шектеулер тек діни тұрғындарға қатысты болса, онда ол – кемсіту. Ал кемсіту дегеніміз – әділетсіздік. Әділетсіздік ешқашан із-түссіз кетпейді: ол адамдарды қоғамнан шеттетуге, тіпті радикалдандыруға алып келеді. Мейлі ол діни, тілдік немесе этностық себепке байланысты болсын – бәрібір.
Осы тұрғыда Мәжіліс депутаты Айгүл Құспанның сөзін келтіргім келеді. Ол Президенттің кемсітушілікке жол берілмеуі керек деген сөзін қолдап, бұл ескертуді дәл қазіргі таңда дінді ұстанушылар мен тіл білмейтіндерге шабуылдап жүрген кей азаматтарға арнау керек екенін айтты. Айгүл ханым: «Тілді білмеген адамды мазақ қылатындар немесе әрбір мұсылманша киінген қызға “арабқұл” деп тіл тигізіп, діндарларды қорлайтындар – барлығы да қоғамда араздық тудырып отыр» деді.
— Сіздің заң шығарушыларға қандай ұсынысыңыз бар?
— Менің ойымша, тек біз өзімізді постсекулярлы қоғам деп санап, соны толық түсінген кезде ғана шынайы біртұтас ұлт бола аламыз. Мемлекет – бейтарап институт ретінде – инклюзивтілік пен эксклюзивтілік құралдарын қолдана отырып, қоғамдағы әрбір азамат үшін жайлы өмір сүру ортасын қамтамасыз етуге тиіс. Осы негізде Қазақстандық патриотизм мен шынайы азаматтық сезім қалыптасады.
Ең қауіпті нәрсе – мемлекет бір нәрсе айтып, басқа нәрсе жасап жатса. Президент Тоқаев дінді де, дәстүрді де ұлттық бірегейліктің маңызды бөлігі деп атады. Ал Парламентте кейбір адамдар дін ұстанушылардың құқығын шектеудің жолын іздеумен әлек. Кейбір белсенділер тіпті сүндетке отырғызуды да тыйым салу керек деп жатыр. Мыс – бұл «балаларға қарсы зорлық» екен, 18 жастан кейін ғана жасау керек-мыс. Бірақ сол адамдар қыз балалардың құлағын тесуге қарсы емес. Неге? Себебі бұл – діни емес әдет. Егер діни болса, бәлкім, оған да тыйым салуды талап етер еді.
Қорытындылай келе, Ресейлік дінтанушы Любовь Денисованың сөзін келтіргім келеді: «Постсекулярлық – бұл діни ренессанс емес, жаңа бірегейлік стратегиясы». Егер біз бүгін Қазақстанның болашақ саяси ұлтын қалыптастырудың негізін қаласақ, постсекуляризм сол негіздердің бірі бола алады және болуға тиіс. Өйткені ол – біздің ұлттық болмысымыздың ішкі мәнінен туындайтын, оны жүзеге асырудың нақты стратегиясы.